Stepan Bandera i banderowcy – bohaterowie Ukrainy czy zbrodniarze?

Kim był Stepan Bandera? Droga do ideologii nacjonalistycznej

Stepan Bandera urodził się 1 stycznia 1909 roku we wsi Uhrynów Stary na terenie ówczesnej Galicji, będącej wówczas częścią Austro-Węgier. Pochodził z rodziny o silnych tradycjach patriotycznych – jego ojciec był greckokatolickim księdzem i aktywnym działaczem narodowym. Wychowany w atmosferze przywiązania do ukraińskiej tożsamości, od najmłodszych lat kształtował swoje radykalne poglądy.

Już jako nastolatek interesował się polityką i działaniami na rzecz niepodległości Ukrainy. Jego edukacja przypadła na burzliwy okres po I wojnie światowej, kiedy to Galicja znalazła się w granicach II Rzeczypospolitej. Dla wielu ukraińskich nacjonalistów był to czas rozczarowania, ponieważ nie udało im się zrealizować marzenia o suwerennym państwie.

W latach 20. XX wieku Bandera rozpoczął studia we Lwowie, gdzie szybko związał się z ruchem nacjonalistycznym. Wstąpił do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), tajnej struktury dążącej do wywalczenia niepodległości Ukrainy, nawet za cenę przemocy i terroru.

OUN była organizacją wywodzącą się z wcześniejszych ugrupowań narodowych, czerpiącą inspirację z radykalnych ideologii nacjonalistycznych, a także z metod stosowanych przez inne europejskie ruchy paramilitarne. Jej celem było nie tylko wyrwanie Ukrainy spod kontroli Polski, ale również eliminacja wszelkich przeciwników politycznych – zarówno polskich, jak i sowieckich.

Bandera szybko zyskał opinię radykalnego i bezkompromisowego działacza. Jego zdolności organizacyjne i charyzma sprawiły, że wkrótce objął funkcję jednego z przywódców organizacji. W jego oczach walka o Ukrainę nie mogła ograniczać się do dyplomacji – potrzebne były działania radykalne, a nawet terrorystyczne.

Podział w OUN i powstanie frakcji Bandery

W 1934 roku Bandera został aresztowany przez polskie służby za organizowanie zamachów na wysokich urzędników II Rzeczypospolitej, w tym za zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Został skazany na karę śmierci, którą później zamieniono na dożywocie. Pobyt w więzieniu nie osłabił jego przekonań – wręcz przeciwnie, utwierdził go w radykalizmie.

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu Niemców do Polski Bandera odzyskał wolność i wrócił do działalności politycznej. W OUN nastąpił wówczas rozłam – powstały dwie frakcje: umiarkowana OUN-M pod przewodnictwem Andrija Melnyka oraz bardziej radykalna OUN-B, kierowana przez Banderę.

Frakcja Bandery opowiadała się za bezwzględną walką o niepodległość Ukrainy i stosowaniem metod terrorystycznych wobec przeciwników politycznych. Jej celem była budowa jednolitego, nacjonalistycznego państwa ukraińskiego, w którym nie było miejsca dla Polaków, Żydów i Sowietów.

UPA – zbrojne ramię ukraińskiego nacjonalizmu

Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) została utworzona w 1942 roku jako militarna formacja Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-B), kierowanej przez zwolenników Stepana Bandery. Jej celem było stworzenie niepodległego państwa ukraińskiego na terenach objętych okupacją niemiecką i radziecką. UPA miała walczyć nie tylko z Niemcami i Sowietami, ale także z każdym, kto mógł stanowić przeszkodę w budowie jednolitej Ukrainy – w tym z Polakami i Żydami.

Początkowo działalność UPA koncentrowała się na terenach Wołynia i Galicji Wschodniej, gdzie organizacja szybko zdobyła poparcie miejscowej ludności. Nacjonaliści ukraińscy przedstawiali siebie jako jedyną siłę zdolną do wyzwolenia kraju, odrzucając zarówno niemiecką okupację, jak i sowiecki komunizm.

UPA prowadziła działania partyzanckie, atakując jednostki Wehrmachtu, Armię Czerwoną oraz polskie oddziały podziemia. Chociaż organizacja początkowo miała pewne powiązania z Niemcami, to w późniejszej fazie wojny stopniowo zaczęła prowadzić walkę również przeciwko hitlerowcom.

Struktura i organizacja UPA – jak działała armia nacjonalistów?

UPA funkcjonowała jako dobrze zorganizowana formacja wojskowa, posiadająca jasną hierarchię dowodzenia i podział na jednostki terytorialne. Żołnierze byli rekrutowani głównie spośród młodych mężczyzn, ale w szeregi UPA wstępowały także kobiety, pełniące funkcje sanitariuszek i łączniczek.

Oddziały UPA prowadziły głównie wojnę partyzancką, operując w trudno dostępnych terenach leśnych i górskich. Ich przewagą była znajomość lokalnego terenu oraz wsparcie ludności cywilnej, która często dostarczała im żywność, broń i informacje o ruchach wrogich wojsk.

Ważnym elementem strategii UPA była także działalność propagandowa – organizacja szerzyła ideologię nacjonalistyczną, przedstawiając siebie jako jedyną siłę zdolną do wywalczenia niepodległości Ukrainy. Walka miała charakter totalny – każdy, kto nie popierał nacjonalistycznej wizji Ukrainy, mógł zostać uznany za wroga.

UPA kontra Niemcy, Sowieci i Polacy – wojna na wielu frontach

Chociaż UPA początkowo liczyła na wsparcie III Rzeszy, relacje z Niemcami szybko się pogorszyły. Po 1943 roku UPA zaczęła atakować jednostki niemieckie, przeprowadzając liczne zasadzki i sabotaże. Były to jednak działania ograniczone, ponieważ głównym przeciwnikiem organizacji pozostawali Sowieci i Polacy.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Wołynia i Galicji Wschodniej, UPA rozpoczęła regularną walkę z komunistycznym aparatem represji. NKWD i Armia Czerwona traktowały ukraińskich nacjonalistów jako wrogów numer jeden, przeprowadzając liczne akcje pacyfikacyjne, które jednak nie były w stanie całkowicie zlikwidować struktur UPA.

Najbardziej brutalne walki UPA toczyła z Polakami, uznając ich za największe zagrożenie dla niepodległości Ukrainy. To właśnie w tym okresie doszło do jednego z najtragiczniejszych epizodów w historii Europy Środkowo-Wschodniej – Rzezi Wołyńskiej.

Rzeź Wołyńska – ludobójstwo czy wojna etniczna?

Rzeź Wołyńska była jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń II wojny światowej na Kresach Wschodnich. Między 1943 a 1944 rokiem oddziały UPA dokonały masowych mordów na polskiej ludności cywilnej, przede wszystkim na Wołyniu, ale także w Galicji Wschodniej.

Tłem tych wydarzeń były wieloletnie napięcia polsko-ukraińskie, których źródłem były zarówno zaszłości historyczne, jak i polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej. Dla ukraińskich nacjonalistów Polacy byli przeszkodą na drodze do stworzenia jednolitego, niepodległego państwa.

Wojna sprawiła, że UPA postanowiła „rozwiązać” tę kwestię w sposób radykalny – poprzez całkowitą eksterminację polskiej ludności na terenach uznawanych za ukraińskie.

Latem 1943 roku oddziały UPA rozpoczęły skoordynowaną akcję wymierzoną w polskie wsie. Ataki były brutalne i miały na celu całkowite zniszczenie społeczności polskich na Wołyniu.

Napady były prowadzone w nocy, a napastnicy wykazywali się niewyobrażalnym okrucieństwem. Ludność cywilna była mordowana przy użyciu siekier, noży, młotów i wideł. Spalano całe wsie, a kobiety, dzieci i starcy ginęli w niewyobrażalnych męczarniach.

Zbrodnie UPA miały charakter systematyczny – ukraińscy nacjonaliści wydawali rozkazy całkowitego wyniszczenia polskich osad, a wszelkie przejawy oporu były brutalnie tłumione.

Według szacunków historyków w wyniku Rzezi Wołyńskiej mogło zginąć od 50 do 100 tysięcy Polaków.

Czy Bandera odpowiadał za Rzeź Wołyńską?

Jednym z najczęściej pojawiających się pytań jest kwestia odpowiedzialności Stepana Bandery za wydarzenia na Wołyniu.

W momencie, gdy UPA przeprowadzała czystki etniczne, Bandera przebywał w niemieckim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Jego zwolennicy często wykorzystują ten fakt, by odciąć go od odpowiedzialności za rzeź. Jednak dowody wskazują, że ideologia OUN-B, której Bandera był przywódcą, opierała się na radykalnym nacjonalizmie i dążyła do etnicznej czystki.

Choć bezpośrednio nie wydawał rozkazów, to jego ideologia i wcześniejsze decyzje przyczyniły się do tego, co wydarzyło się na Wołyniu. Dokumenty wskazują, że OUN-B już w 1941 roku planowało „oczyszczenie” Ukrainy z Polaków, a Bandera był zwolennikiem polityki brutalnej walki z wrogami narodowymi.

Dlaczego Bandera jest dla Ukraińców bohaterem?

Stepan Bandera to postać, która w ukraińskiej polityce i społeczeństwie zajmuje szczególne miejsce. Dla wielu Ukraińców jest symbolem niezłomnej walki o niepodległość, a jego imię stało się synonimem oporu wobec obcych mocarstw – zarówno Polski, Związku Radzieckiego, jak i III Rzeszy.

Po upadku ZSRR i odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę w 1991 roku Bandera zaczął być przedstawiany jako jeden z najważniejszych bohaterów narodowych, obok takich postaci jak Bohdan Chmielnicki czy Symon Petlura. Jego mit, początkowo ograniczony do zachodnich regionów kraju, stopniowo zaczął przenikać do oficjalnej narracji państwowej, szczególnie po 2004 roku, gdy pomarańczowa rewolucja wyznaczyła nowy kierunek ukraińskiej polityki historycznej.

Czy Bandera rzeczywiście zasługuje na miano bohatera? Dla Ukraińców jego walka o niepodległość miała wymiar niemal święty, jednak poza Ukrainą jego postać wzbudza ogromne kontrowersje.

Rehabilitacja Bandery po 1991 roku

Po rozpadzie Związku Radzieckiego Ukraina stanęła przed wyzwaniem zbudowania nowej tożsamości narodowej. Przez dekady władze sowieckie przedstawiały Banderę jako faszystę, kolaboranta III Rzeszy i zbrodniarza. Po 1991 roku narracja ta zaczęła ulegać zmianie – głównie w zachodniej Ukrainie, gdzie pamięć o UPA i OUN była wciąż żywa.

W latach 90. zaczęto wznosić pomniki Bandery, jego imieniem nazywano ulice i place, a w 2010 roku prezydent Wiktor Juszczenko przyznał mu pośmiertnie tytuł Bohatera Ukrainy. Był to krok symboliczny, który wywołał ogromne kontrowersje, zwłaszcza w Polsce, Rosji i Izraelu. Decyzja ta została cofnięta przez jego następcę, Wiktora Janukowycza, ale już kilka lat później Bandera ponownie stał się centralną postacią w ukraińskiej narracji historycznej.

Rehabilitacja Bandery była częścią szerszego procesu budowania tożsamości narodowej Ukrainy w opozycji do Rosji i jej imperialnych wpływów. Władze ukraińskie zaczęły promować wizerunek Bandery jako patrioty, który przez całe życie walczył o niepodległość, pomijając kontrowersyjne aspekty jego działalności i ideologii.

Polityka historyczna Ukrainy – czy celowo buduje kult Bandery?

Obecna polityka historyczna Ukrainy opiera się na tworzeniu pozytywnego wizerunku UPA i OUN jako organizacji, które odegrały kluczową rolę w walce o niepodległość kraju. Władze państwowe oraz instytuty historyczne systematycznie promują postać Bandery jako symbolu ukraińskiego patriotyzmu, starając się unikać wzmianek o jego radykalnym nacjonalizmie i odpowiedzialności za zbrodnie wojenne.

Współczesna Ukraina zmaga się z wieloma wyzwaniami geopolitycznymi, a konflikt z Rosją sprawił, że historyczna narracja stała się narzędziem w walce o suwerenność. Kreml od lat wykorzystuje postać Bandery jako argument w swojej propagandzie, oskarżając Ukrainę o gloryfikowanie nazizmu. W odpowiedzi ukraińskie władze bronią Bandery jako przywódcy, który poświęcił życie w walce z sowieckim reżimem.

Pytanie, czy Ukraina celowo buduje kult Bandery, jest złożone. Z jednej strony, istnieje autentyczna potrzeba posiadania bohaterów narodowych, którzy symbolizują niepodległość kraju. Z drugiej – wybór Bandery jako centralnej postaci budzi kontrowersje i pogłębia podziały, zarówno wewnętrzne, jak i międzynarodowe.