Czy Rosjanie przeprosili za Katyń? Między gestem a prawdą

Kłamstwo katyńskie – fundament relacji PRL–ZSRR

Nie da się uczciwie mówić o ewentualnych przeprosinach ze strony Rosji za zbrodnię katyńską bez cofnięcia się do korzeni kłamstwa, które przez dekady dominowało w oficjalnym przekazie – zarówno w Związku Radzieckim, jak i w podporządkowanej mu Polsce Ludowej. Kłamstwo katyńskie to nie był błąd w ocenie, nieporozumienie czy brak informacji. To była celowa, systemowa operacja propagandowa, mająca na celu nie tylko ukrycie zbrodni, ale i zniszczenie prawdy jako takiej.

Zbrodnia w Katyniu została ujawniona w kwietniu 1943 roku przez Niemców, którzy odkryli masowe groby polskich oficerów zamordowanych strzałem w tył głowy. ZSRR natychmiast odrzucił oskarżenia, wskazując winnych po drugiej stronie frontu. Twierdził, że za egzekucje odpowiadają Niemcy, mimo że okoliczności i stan ciał ofiar jednoznacznie wskazywały na wcześniejszą datę śmierci – z okresu, gdy tereny te znajdowały się pod kontrolą Sowietów.

Zarzut wobec Niemców nie był tylko desperacką próbą obrony. Kłamstwo katyńskie zostało wpisane w oficjalną politykę historyczną ZSRR, a po wojnie także PRL. Dla komunistycznych władz Polski było to jedno z najtrudniejszych i najbardziej niewygodnych tematów. Milczano o nim na uczelniach, cenzurowano w prasie, a osoby, które próbowały mówić prawdę – były represjonowane, dyskredytowane lub po prostu eliminowane z życia publicznego.

W tej wersji wydarzeń – narzucanej przez Moskwę – nie było miejsca na pytania o ofiary, na upamiętnienie, na śledztwo. Groby były ukrywane, dokumenty niszczone, a pamięć o pomordowanych zamykana w prywatnych rozmowach i szeptanej tradycji rodzinnej. Na tym właśnie polegał mechanizm przemocy – nie tylko fizycznej, ale symbolicznej, wymierzonej w całe społeczeństwo.

Symboliczny przełom – rok 1990 i pierwsze przyznanie winy

Przez ponad czterdzieści lat po ujawnieniu grobów w Katyniu temat ten był nie tylko przemilczany przez władze ZSRR, ale aktywnie fałszowany. Sowiecka propaganda wmawiała światu, że odpowiedzialność za zbrodnię ponoszą Niemcy. Jednak wiosną 1990 roku nastąpił pozorny przełom, który wielu w Polsce przyjęło z nadzieją na długo oczekiwaną sprawiedliwość.

12 kwietnia 1990 roku Agencja TASS — oficjalny kanał informacyjny władz sowieckich — opublikowała komunikat, który po raz pierwszy w historii uznał, że zbrodni w Katyniu dokonali funkcjonariusze NKWD, działający z rozkazu sowieckiego przywództwa. Pod dokumentem podpisany był Michaił Gorbaczow, ówczesny sekretarz generalny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Świat odczytał to jako symboliczne zerwanie z kłamstwem katyńskim.

Choć ten komunikat stanowił bez wątpienia historyczny moment, nie był jeszcze prawdziwym przeproszeniem. Było to raczej stwierdzenie: „tak, to my”. Brakowało jednak języka skruchy, moralnej refleksji, uznania winy w pełnym znaczeniu tego słowa. Oświadczenie nie zawierało formuły „przepraszamy”, nie towarzyszyła mu propozycja zadośćuczynienia ani konkretne kroki zmierzające do rozliczenia sprawców.

Gorbaczow, jako główny architekt pierestrojki, próbował stworzyć wizerunek przywódcy, który nie boi się mierzyć z historią. Jednak nawet w tym przełomowym akcie pozostał w granicach politycznego wyrachowania. W dokumencie nie padły nazwiska odpowiedzialnych, nie wskazano konkretnych jednostek. Nie wspomniano też o systemowości zbrodni – Katyń został przedstawiony jako „tragiczny incydent”, nie jako element planowanej eksterminacji elit II Rzeczypospolitej.

Reakcje w Polsce – między ulgą a sceptycyzmem

W Polsce informacja o oficjalnym uznaniu winy przez Moskwę wywołała ogromne emocje. Dla wielu rodzin ofiar był to długo wyczekiwany moment – symboliczne zakończenie dekad upokorzenia, milczenia i propagandy. Ale dla innych był to gest niewystarczający, spóźniony, zbyt oszczędny w słowach.

Pojawiały się pytania: czy to początek procesu historycznego rozliczenia, czy tylko polityczny ruch mający ocieplić relacje z Zachodem i Polską? Brak przeprosin i brak obietnicy konkretnych działań – jak odtajnienie dokumentów, przekazanie akt rodzinom, wskazanie sprawców – budziły uzasadniony sceptycyzm.

Wydarzenia z 1990 roku były ważnym krokiem w stronę ujawnienia prawdy, ale nie można ich traktować jako pełnowartościowego aktu przeprosin. Wina została przyznana, ale nie poniesiona. Symbolika gestu nie została przekuta w żadne realne działania, które mogłyby mieć charakter moralny, prawny lub historyczny. Katyń nadal pozostawał w cieniu — już nie kłamstwa, ale niedopowiedzeń, braku konsekwencji, unikania odpowiedzialności.

Dlatego, choć 1990 rok przyniósł pierwszy oficjalny komunikat potwierdzający sowiecką odpowiedzialność, nie można tego uznać za przeprosiny w pełnym tego słowa znaczeniu. To był moment, który miał potencjał stać się początkiem realnego procesu pojednania. Ale tym właśnie się nie stał.

Władimir Putin i gra w gesty – Katyń na potrzeby polityki

Współczesna historia relacji rosyjsko-polskich w kontekście Katynia nie może być omawiana bez odniesienia do postawy Władimira Putina. Od momentu objęcia przez niego władzy w 2000 roku, narracja Kremla wokół zbrodni katyńskiej zaczęła przypominać wahadło – raz gesty pojednawcze, raz polityczne cofanie się w zaprzeczenie. To pokazuje, że Katyń dla Putina to nie tyle kwestia historycznej odpowiedzialności, co karta przetargowa, wykorzystywana w grze dyplomatycznej, medialnej i wewnętrznej propagandzie.

Putin w Katyniu – symbol czy kalkulacja?

W 2010 roku Władimir Putin wziął udział w uroczystościach rocznicowych w Katyniu. Obecność urzędującego premiera Rosji na miejscu zbrodni była wydarzeniem bezprecedensowym. Towarzyszył mu wówczas premier Donald Tusk, co nadawało całej ceremonii wyjątkowo medialny charakter.

Putin złożył kwiaty, zapalił znicz, pochylił głowę. Padły słowa o „wielkiej tragedii” i „odpowiedzialności państwa sowieckiego”. Dla wielu był to gest długo oczekiwany — namiastka przeprosin, symbol szacunku dla ofiar. Ale dla uważnych obserwatorów była to również zagrywka dobrze skalkulowana politycznie. W wypowiedziach Putina zabrakło bowiem jasnego języka winy. Nie padły słowa „zbrodnia ludobójstwa”. Nie było mowy o konsekwencjach prawnych czy historycznych.

Problem z polityką Putina wobec Katynia polega nie tyle na braku gestów, co na ich braku trwałości i szczerości. Po 2010 roku, zamiast pogłębiania dialogu historycznego, nastąpiło wyraźne wycofanie. Rosyjskie władze zamknęły dostęp do kluczowych archiwów, odmówiły uznania Katynia za zbrodnię ludobójstwa i nie podjęły żadnych kroków w kierunku rozliczenia sprawców.

W przestrzeni publicznej pojawiły się głosy rosyjskich polityków i historyków, którzy zaczęli podważać ustalenia z 1990 roku, kwestionować liczbę ofiar, a nawet wracać do narracji o „braku dowodów” lub „wspólnej odpowiedzialności wojennej”. Taki język nie tylko rozmywa odpowiedzialność, ale wręcz obraża pamięć zamordowanych i ich rodzin.

Katyń w cieniu imperialnej polityki Kremla

Obecna polityka historyczna Rosji, szczególnie po 2014 roku, pokazuje jednoznacznie, że Katyń przestał być przestrzenią refleksji i żalu, a stał się narzędziem walki o własną wersję historii. Putin konsekwentnie buduje mit „wielkiej Rosji”, który nie dopuszcza słabości, winy ani przeprosin wobec narodów ościennych.

W tym kontekście Katyń przestał być moralnym problemem. Stał się przeszkodą w tworzeniu nowej tożsamości państwowej opartej na sile i dominacji. I dlatego każde słowo wypowiedziane przez Putina w Katyniu należy dziś rozpatrywać nie przez pryzmat emocji, ale przez pryzmat działań. A te – niestety – jednoznacznie wskazują, że gest z 2010 roku był jednorazową, politycznie wygodną manifestacją, nie autentycznym zwrotem ku prawdzie.